رحلة فریزر الی بغداد (کتاب)کتاب رحلة فریزر یا سفرنامه فریزر، نوشته جیمس بیلی فریزر دربردارنده خاطرات وی از سفر به عراق و مناطق مختلف آن می‌باشد که آن را با عنوان (رحلات فی کردستان و بین النهرین) و با زبان انگلیسی به رشته تحریر درآورده و توسط آقای جعفر الخیاط، به زبان عربی ترجمه شده است. ۱ - ساختار کتاباین کتاب از خاطرات نویسنده تشکیل می‌شود که وی آن‌ها را در نامه‌هایی که برای همسر خود ارسال می‌کرد، می‌نوشت. نویسنده در پنج نامه اول خود به توصیف منطقه جغرافیایی و حالت‌های مردم تبریز ، کردستان ایران، منطقه اردلان و رواندوز می‌پردازد. لازم به ذکر است که این ترجمه از کتاب دربردارنده نامه ششم تا نامه دوازدهم است که مترجم آن را با عنوان (رحلة فریزر الی بغداد فی ۱۸۳۴ م) نام نهاده است. از نظر مترجم، این تعداد از نامه‌ها از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد، چرا که بسیاری از حوادث تاریخی عراق را که در اواخر حکومت داود پاشا و جنگ‌های داخلی آن زمان اتفاق افتاده است، را بازگو می‌نماید. همچنین در این تعداد از نامه‌ها، حالت اجتماعی مردم سلیمانیه عراق و فقر معیشتی آن‌ها را که در نتیجه اختلافات داخلی و شیوع بیماری طاعون به وقوع پیوسته است، را به صورتی مفصل یادداشت نموده است. جیمز بیلی سپس به توطئه‌های داود پاشا و طاعون بزرگی که در زمان وی دامن گیر اهالی بغداد شده و همچنین به سیلاب‌های ویرانگر و کشتارهای زیادی که از این بلایا حاصل گردیده است، اشاره می‌کند. در قسمتی دیگر این دست نوشته‌ها، به مستولی شدن علی رضا پاشا بر بغداد و نحوه حکومت‌داری وی و روش او در برخورد با عشایر عراق اشاره می‌کند که در آن‌ها اطلاعات ارزشمندی از قبیله‌های جربا، عنزه، عقیل و زبید و توصیف بغداد و محله‌های مختلف آن وجود دارد. در قسمت دوم کتاب، تعداد (۱۹) نامه دیگر وجود دارد که در آن‌ها خاطرات نویسنده از سفر به مناطقی؛ همچون سلوقیه، طاق کسری ، آثار به جا مانده از سرزمین و تمدن بابل ، منطقه حله و سرزمین‌های مجاور با آن، عشایر زبید، سوق الشیوخ و... به رشته تحریر درآمده است. لازم به ذکر است که آنچه از این نامه‌ها برمی آید، این است که نویسنده برای بار دوم به بغداد مراجعت کرده و از آن جا دوباره از طریق دیالی عازم ایران می‌شود. ۲ - گزارش محتوا۱. حرفه اصلی جیمز بیلی نویسندگی و کتاب نگاری می‌باشد و از این سو نویسنده، سفرهای فراوانی را به مناطق مختلف انجام داده و به وقایع نگاری مسافرت‌های خود پرداخته است. با توجه به روش بدیع نویسنده در وصف مناطق مختلف و خصوصیات جغرافیایی، بسیاری از نوشته‌های وی به عنوان منبع مهمی در رسم نقشه‌های کشورهای آسیایی به کار برده شده است. اولین مسافرت وی در سال (۱۸۳۴ م) به استانبول ترکیه بوده است و از آن جا با یک ماموریت دیپلماتیک وارد خاک ایران شده و در شهر تبریز مستقر می‌شود. ۲. جیمز بیلی نامه اول خود را از شهر ارومیه می‌نویسد و در آن به توصیف زیبایی‌های طبیعی آن منطقه پرداخته و می‌نویسد: ارومیه شهری است، تاریخی که از آن به عنوان زادگاه زردشت یاد می‌شود. در این منطقه، عشایری وحشی و جنگ طلب؛ همانند بلباس، روان، هرکیه و نوچیه زمام امور مناطقی همچون لاهیجان و سردشت و سلماس را به دست گرفته و آسایش مردم را سلب نموده‌اند. سپس مسائل دیگری را که در این منطقه آن‌ها را مشاهده کرده را، به رشته تحریر درمی آورد. مسائلی؛ همانند: اخلاق مردم، خرافه پرستی، عشایر کرد و دست درازی آن‌ها به مناطق مختلف، عدم پذیرایی از میهمانان، سفر دکتر روس، بازگشت به بغداد و غیره. [۱]
رحلة فريزر إلى بغداد، تعريب جعفر خياط، ص۱۳.
۳. نویسنده نامه دوم خود را بعد از ترک ارومیه و در منطقه سلیمانیه عراق نوشته است و در آن می‌نویسد: سلیمانیه در این زمان تحت الحمایه ایران است و علت آن استمرار اختلافات خانوادگی موجود بین سلیمان پاشا و برادر او محمود است، به گونه‌ای که در برهه‌ای از زمان، این منطقه تحت الحمایه ترکیه بوده و در زمانی دیگر زیر نظر فتحعلی شاه ، شاه ایران اداره می‌شود. صبح روز گذشته تعدادی از فرماندهان ایرانی مستقر در منطقه به دیدن من آمدند و اطلاعاتی راجع به اوضاع نابسامان سلیمانیه بیان داشتند. ۴. نامه سوم، نویسنده‌ای از بغداد نوشته شده است. وی در مورد این شهر تاریخی می‌نویسد: همسر عزیزم، بالاخره به بغداد رسیدیم. شهر بزرگی که پایتخت خلفا بوده. پایتخت هارون الرشید و همسر زیبای او زبیده. مقر جعفر برمکی و مقر مسرور رئیس خواجگان و همه کسانی که مانند ابوالحسن علی خواجه بوده‌اند. شهر بانوان و بیچارگان، شهر عشاقی که داستان‌های (هزار ویک شب) راجع به آن‌ها سخن می‌گوید. در بخش دیگری از این نامه، نویسنده در مورد صید پرندگانی، همچون دراج سیاه سخن می‌گوید که تعداد آن‌ها از شماره بیرون بوده و همچون سپاه ملخ‌ها در حال پرواز بوده‌اند. ۵. نامه چهارم باز هم در مورد توصیف شهر بغداد و ساختمان‌های آن و همچنین حصار عظیمی که دور تا دور شهر را احاطه گرفته است، می‌باشد. در این نامه نویسنده جزئیات بیشتری را از مساجد متعدد، بازارها، امور نظامی، عادت‌های مردم این شهر و همچنین منظره دل انگیز رود دجله به رشته تحریر درآورده است. ۶. در نامه پنجم، نویسنده به ویرانی بغداد و عوامل آن می‌پردازد. امری که هر شهر متمدنی ممکن است که به آن دچار شود. از جمله اسباب ویرانی بغداد این است که: در اواخر عهد حکومت و زمام‌داری داود پاشا و در طی سال (۱۸۳۰ م)، شورش‌های زیادی بر ضد او صورت گرفت؛ اما وی با مجهز نمودن لشکر خود و بالا بردن آمادگی آن، تا حد امکان توانست تا جلو شورشیان مقاومت نماید. تا اینکه بیماری طاعون که در ایران شیوع کرده بود، به بغداد نیز منتقل شده و بسیاری از مردم شهر جان خود را از دادند. و این روند ادامه داشت تا اینکه طغیان رود دجله نیز مزید بر علت گردید و شهر بغداد رو به خرابی نهاد. در ادامه کتاب، نویسنده در مورد تبعات بیماری طاعون و طغیان رود دجله و جنگی که به واسطه آن بسیاری از مردم دارایی خود را از دست داده‌اند، می‌باشد. چرا که داود پاشا آهنگ استقلال از حکومت عثمانی را نواخته و بدین سان مورد خشم و غضب حکومت مرکزی واقع شد تا اینکه بغداد با خیانت یکی از فرماندهان وی سقوط کرد. ۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |